#77: Achternamen

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Robin van der Markt en de aflevering van vandaag gaat over achternamen. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website. 

Je kan nu Vriend van de Podcast worden via de website, en vanaf dit seizoen krijgen vrienden extra voordelen! Voor een paar euro per maand krijg je toegang tot extra afleveringen, hulpmiddelen bij iedere aflevering en nog veel meer. Check de website voor meer informatie!

Nu, door met de podcast.

Normaal introduceer ik mijzelf niet met mijn volledige naam in deze podcast, maar aangezien ik het vandaag over achternamen ga hebben, leek het gepast om het deze keer wel te doen. In deze aflevering ga ik het namelijk hebben over achternamen in Nederland en Vlaanderen. Misschien heb je al eens nagedacht over waar mijn achternaam vandaan komt, dat zal na het luisteren van deze aflevering zeker duidelijk zijn.

In de Nederlandse wet staat vastgelegd dat een volledige naam bestaat uit de voornaam of voornamen, gevolgd door de geslachtsnaam. Met geslacht wordt hier niet gender bedoeld maar een familie, die van één persoon afstamt. Over het algemeen zijn dat, als je naar de mannen kijkt, mensen met dezelfde geslachtsnaam. Als synoniem van geslachtsnaam wordt ook wel familienaam gebruikt. En omdat de familienaam in Nederland na de voornaam komt, wordt ook wel achternaam gebruikt. Geslachtsnaam, familienaam, achternaam, het betekent alle drie hetzelfde.

Als je iemand vraagt sinds wanneer we in Nederland achternamen gebruiken, denken veel mensen dat Napoleon Bonaparte daarvoor gezorgd heeft. Maar dat is niet helemaal waar, er bestonden al lang achternamen voor de zogenaamde Franse Tijd. De Franse Tijd is de periode dat Nederland en België onderdeel waren van het Franse rijk. Het is wel zo dat in de Franse Tijd werd besloten dat iedereen een achternaam moest hebben, ook degene die er nog geen hadden. In 1811 werd dat officieel in heel Nederland vastgelegd in de burgerlijke stand. De burgerlijke stand is een systeem waarin geboorten, huwelijken, echtscheidingen en overlijdens worden vastgelegd. Vanaf dat moment was het zo dat een kind altijd de achternaam van de vader kreeg, de naam werd erfelijk. Die regels zijn ondertussen veranderd, maar daar kom ik straks op.

Het ontstaan van achternamen ging geleidelijk. Veel mensen woonden nog in kleine dorpen, er waren relatief weinig namen nodig om iedereen een unieke naam te kunnen geven. Het werd in de middeleeuwen gebruikelijk om een tweede naam te gebruiken naast de voornaam, om het onderscheid te kunnen maken tussen twee personen die bijvoorbeeld Jan heten. Vanaf de twaalfde eeuw werd het steeds gebruikelijker om in steden te wonen in plaats van dorpen, en daarmee werd het steeds belangrijker om alle verschillende Jannen uit elkaar te kunnen houden.

Op veel plekken werd hiervoor het systeem van het patroniem, oftewel vadersnaam, gebruikt. Jan, de zoon van Willem, kreeg de naam Jan Willemszoon en Jan, de zoon van Hendrik, de naam Jan Hendrikszoon. Deze achternamen werden vaak in loop van tijd verkort, naar Willems en Hendriks in dit geval. Ook Jansen en Klaassen zijn voorbeelden van verkortte patroniemen, van Janszoon en Klaaszoon. Metroniemen, achternamen gebaseerd op de naam van de moeder, bestaan ook maar komen minder vaak voor. Een voorbeeld van een metroniem is de achternaam Neeskens, die gebaseerd is op de vrouwelijke voornaam Agnes.

Er zijn in Nederland regionale verschillen te vinden: In Noord-Nederland, in Friesland en Groningen, werd ook wel -ma of -sma achter een naam geplaatst om een patroniem te maken. Bijvoorbeeld de naam Jellema, betekent kind van Jelle, en Jansma betekent het kind van Jan.

In het Nedersaksische gebied in Oost-Nederland hoor je vaak namen die eindigen op -ink of -inga. Bijvoorbeeld Wesselink, het kind van Wessel, en Anninga, het kind van Anne.

Vlaamse familienamen zijn soms te herkennen aan de schrijfwijze. Bijvoorbeeld de achternaam Maes zal in Vlaanderen geschreven worden als m-a-e-s, en in Nederland als m-a-a-s. En de Nederlandse achternaam Hendriks eindigt op i-k-s, de Vlaamse variant (Hendrickx) op i-c-k-x.

Patroniemen waren in de middeleeuwen nog geen familienamen. Iedere generatie had een andere tweede naam, gebaseerd op de naam van de vader. De zoon van Jan Hendriks heette niet Piet Hendriks, maar Piet Janssen.

In grotere plaatsen was een patroniem vaak niet genoeg om iemand een unieke naam te geven. Daar ontstond de gewoonte om een familienaam te gebruiken, die een kind erfde van zijn of haar vader. Door een eigenschap van de persoon als achternaam te gebruiken, kon iemand een unieke achternaam krijgen. Deze achternaam koos diegene niet altijd zelf. Zoals bij een bijnaam ontstond de achternaam vaak in de gemeenschap, op basis van iets opvallends aan een persoon.

De meeste Nederlandse achternamen zijn in verschillende categorieën in te delen:

Ten eerste geografische namen. Bijvoorbeeld iemand met de naam Van Dijk zal bij een dijk gewoond hebben, Van den Berg bij een heuvel en Van de Linden bij een lindeboom. Hetzelfde geldt voor de achternamen Bos, Dijkstra, Van der Meer en Van Wijk. Het is vaak niet meer te achterhalen van welke dijk, berg, lindeboom, bos, meer of wijk een familienaam afgeleid is.
Ook specifiekere geografische begrippen zijn mogelijk, bijvoorbeeld iemand met de achternaam De Waal zal uit Wallonië gemigreerd zijn en De Vries uit Friesland. Ook Van Brugge, Italiaander en Duitsman zijn voorbeelden van zulke achternamen. Soms is het minder duidelijk, de achternaam van de schilder Van Gogh verwijst bijvoorbeeld naar het Duitse plaatsje Goch. Die plaatsnaam schrijf je tegenwoordig anders dan de naam van de schilder.

De tweede categorie is achternamen gebaseerd op beroepen. De Boer, Bakker, Kok, Visser, Smit of Pastoor, allemaal achternamen die verwijzen naar een beroep. Ook Mulder is een veel voorkomende achternaam, een dialectwoord voor een molenaar, iemand die met een molen werkt. Ook een voorwerp dat bij een beroep hoort, past in deze categorie achternamen. Zoals de achternamen Bijl en Brood voor een houthakker of bakker.

De derde categorie is achternamen gebaseerd op eigenschappen van een persoon. Bijvoorbeeld De Lange of Klein beschrijft iemands fysieke eigenschappen. De Jong en De Oude beschrijven iemands leeftijd of plaats in een familie. Iemand met de naam De Wit of De Bruyn had misschien licht of donker haar, en De Roode had misschien rood haar. Andere kleuren zoals De Blauw en De Groen komen ook voor, en verwijzen dan misschien naar de kleren die iemand vaak droeg of de kleur van iemands huis.

In veel Nederlandse en Vlaamse achternamen zitten tussenvoegsels, zoals de, van, het of combinaties zoals “van de”. In achternamen zijn nog verbuigingen van lidwoorden te zien, die we tegenwoordig in het Nederlands niet meer gebruiken. Zoals der en den, allebei verbuigingen van de. 

Van wordt vaak gebruikt bij geografische namen, zoals Van Dijk, “De” vaak bij achternamen die een eigenschap beschrijven, De Lange.

In Nederland schrijf je een tussenvoegsel met kleine letters wanneer de voornaam of voorletter er voor staat. Bijvoorbeeld bij Robin van der Markt, is ‘van der’ met kleine letters geschreven en Markt met een hoofdletter. Als je alleen mijn achternaam schrijft, of bijvoorbeeld meneer Van der Markt, schrijf je het eerste tussenvoegsel met een hoofdletter. Dus alleen Van in mijn geval, en der met kleine letters.

In België is het wel gebruikelijk om alle tussenvoegsels met een hoofdletter te beginnen, ook als de voornaam genoemd wordt.

Overigens zijn er een aantal oorspronkelijk Vlaamse achternamen die beginnen met ver-, zoals Verbruggen, Verschuren en Vermolen. Daarbij is de ‘ver’ een verkorting van ‘van der’. Dus de naam Verbruggen betekent hetzelfde als de naam Van der Bruggen.

Tot nu toe heb ik de vrij normale, veel voorkomende achternamen behandeld. De top 10 meest voorkomende achternamen zijn te begrijpen met de uitleg die ik tot nu toe gegeven heb. Dat zijn: Klaassen, De Jong, De Vries, Van den Berg, Van Dijk, Bakker, Visser, Smit, Meijer en De Boer. Een meier is de naam van een beroep in het verleden, iemand die grond verhuurt.

Dan nu door met de vreemde achternamen.

Als veel achternamen gebaseerd zijn op beroepen, waarom heten dan veel mensen De Koning of Keizer? Zoveel mensen met dat beroep hebben we niet gehad, en de meeste daarvan heten Van Oranje. De verklaring die ik het meeste lees, is dat deze mensen vernoemd zijn naar een plaats, zoals een boerderij, huis of herberg met deze naam. Dat noemen we een adresnaam.

Hetzelfde geldt voor de achternaam De Leeuw. Iemand die bij de boerderij De Gouden Leeuw woonde, kreeg de achternaam De Leeuw. Bijna niemand die deze achternaam had in de middeleeuwen zal ooit een leeuw gezien hebben, maar toch zijn er veel families met deze naam. Het kan bij De Leeuw ook zijn dat degene die deze naam kreeg zo sterk als een leeuw was en zo deze bijnaam kreeg.

De Nederlandse voetballer Jan Vennegoor of Hesselink zorgde voor problemen bij het bedrukken van voetbalshirts, omdat zijn naam zo lang is. Zijn naam is zo lang dat het niet recht op zijn rug past, dus had hij altijd voetbalshirts met zijn naam er gebogen op gedrukt. Met 20 letters is het zeker niet de langste achternaam van Nederland, maar daar kom ik zo op.

Waarom heeft Vennegoor of Hesselink zo’n lange achternaam, met ‘of’ halverwege? Namen met ‘of’ zijn ontstaan omdat een familie bekend stond onder meerdere namen. In Twente zijn veel familienamen gebaseerd op de naam van een boerderij. De voorouders van Vennegoor of Hesselink bezaten waarschijnlijk twee boerderijen, met de namen Vennegoor en Hesselink.

Maar er zijn nog vreemdere constructies gemaakt met achternamen. Sommige families hebben namen die bestaan uit twee, drie of zelfs vier delen, die aan elkaar gekoppeld zijn. Bijvoorbeeld de naam “Jansen ook genaamd Lorkeers”. Deze familie stond blijkbaar bekend onder zowel de naam Jansen als Lorkeers, en wilde niet kiezen.

Maar met 51 letters maakt één familie het wel heel bont. Deze naam bestaat uit vier naamdelen die aan elkaar gekoppeld zijn. Komt ie: Van den Heuvel tot Beichlingen, gezegd Bartolotti Rijnders. Je zal het maar in je paspoort hebben staan.

Bij het vastleggen van een achternaam na de geboorte van een kind kunnen de ouders kiezen uit een aantal opties. De achternaam van de vader, de achternaam van de moeder of een combinatie van de twee kan gekozen worden als achternaam van het kind. De keuze wordt vastgelegd bij de geboorteaangifte. De keuze wordt gemaakt bij het eerste kind, kinderen die daarna geboren worden krijgen dezelfde achternaam als het eerste kind.

Sinds 2024 is het mogelijk om een kind de achternamen van beide ouders te geven. Als de vader Smit heet en de moeder Bakker, kan het kind Smit Bakker heten, of Bakker Smit. 

In Nederland kan je niet zomaar je achternaam veranderen. Daarvoor heb je officiële toestemming nodig, voor het veranderen van een achternaam is een Koninklijk Besluit nodig. Dat betekent niet dat de koning zelf beslist of een achternaam veranderd wordt of niet, maar wel dat de koning het besluit ondertekent. 

Er kunnen verschillende redenen zijn om een achternaam te laten wijzigen. Bijvoorbeeld na een echtscheiding, om je oorspronkelijke naam van voor het huwelijk weer aan te nemen. Of omdat iemands achternaam een persoon psychische hinder geeft, bijvoorbeeld als de vader naar wie iemand is vernoemd is een crimineel is.

En dan zijn er nog achternamen die om andere redenen vervelend zijn. Bijvoorbeeld omdat het een zogenaamde schaamnaam is: een achternaam waar je je om de een of andere reden om zou schamen. Voor andere mensen humoristisch, maar voor de drager van de naam vervelend. Zo liet de familie De Dood hun naam veranderen in het neutrale Ten Dole en de familie Stom in Storn. Ook de familie Poepjes liet hun naam veranderen, zoals je misschien kan begrijpen, en zo zijn er nog wel meer vulgaire achternamen die veranderd zijn.

Sommige namen klinken nu grappig, terwijl ze een vrij normale oorsprong hebben. Bijvoorbeeld de naam Naaktgeboren. Klinkt best grappig voor een Nederlander, maar het komt van het Duitse woord Nachgeboren. Daarmee werd bedoeld dat iemand geboren was na de dood van de vader.

Ook hilarisch, en soms heel flauw, zijn zogenaamde aptoniemen, namen die aansluiten bij het beroep dat iemand heeft. Bestaande voorbeelden hiervan: De slager met de achternaam Worst, biermaker Grootendorst en dokter Griep. Mijn persoonlijke favoriet: de chefkok met de naam Sjef de Cock. De architect met de achternaam Rothuizen vond zijn achternaam zo vervelend dat hij het liet veranderen in Rotshuizen. 

Sinds 2024 kunnen ook afstammelingen van slaafgemaakten hun achternaam veranderen. Steeds meer van hen vinden hun naam vervelend, omdat het verwijst naar de slavernij. Na de afschaffing van de slavernij moesten vrijgemaakte slaven opgenomen worden in de burgerlijke stand. Daar was een naam voor nodig, en die verzon de plantagehouder of ambtenaar vaak ter plekke. Bijvoorbeeld werd de naam van de plantage, of de voormalige slavenhouder, gebruikt als achternaam. Voor de nazaten van slaafgemaakten kan het pijnlijk zijn om met hun achternaam herinnerd te worden aan het verleden. Daarom heeft de Nederlandse overheid het makkelijker gemaakt voor hen om de achternaam te wijzigen.

Napoleon is uiteindelijk weer vertrokken maar de burgerlijke stand is blijven bestaan. Familienamen zijn vastgelegd, ook als ze vreemd gespeld zijn of een rare betekenis hebben. 

Als je de betekenis van een specifieke achternaam wil weten, kan je die vinden in de familienamenbank. Daarvan zet ik een link in de shownotes.

Daarmee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands.

Ik wil je nog een keer helpen herinneren dat je vriend van de podcast kan worden! Voor 5 euro per maand steun je deze podcast, en krijg je er zelf ook nog iets voor terug. Namelijk: extra afleveringen om naar te luisteren. Bijvoorbeeld over Witte Wieven. Wil je daar meer over weten? Ga snel naar Petjeaf.com/eenbeetjenederlands en word ook Vriend van de Podcast.

Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt, en tot de volgende aflevering!