#75: Heksenvervolging

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Juul en de aflevering van vandaag gaat over de Heksenvervolging in Nederland. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Ook als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website.

Mijn stem ken je nog niet, maar ik hoop wel dat je hem wel nog vaker gaat horen. Ik ben dus Juul, en ik ga samen met Robin voor deze podcast nieuwe afleveringen maken. Ik ben docent Nederlands als tweede taal en tolk Spaans en Duits. Ik ben dus een echte taalliefhebber, en ik heb heel veel zin om nieuwe afleveringen te gaan maken.

Nu, door met de podcast.

Stel je voor: je bent een vrouw, zelfstandig, eigenwijs, wat ouder en kinderloos. Je gebruikt kruiden voor genezende thee, je geeft duidelijk je mening of je hebt zo nu en dan discussies met je buren. In deze tijd zouden dat heel veel vrouwen kunnen zijn, maar in de zestiende en zeventiende eeuw zou je zomaar eens kunnen worden beschuldigd van hekserij. Je dorpsgenoten dachten dat je een verbond had met de duivel. In het ergste geval werd je verbrand op de brandstapel of overleed je aan de verdrinkingsdood. Dit gebeurt gelukkig al lang niet meer, maar we gebruiken nog steeds het woord heks als scheldwoord. In deze aflevering gaat het over de heksenvervolging in Nederland: waarom werden mensen als heks veroordeeld en merken we daar nu nog iets van?

Als je het woord ‘heks’ hoort, waar denk je dan aan? Waarschijnlijk denk je aan een vrouw met een puntmuts op haar hoofd. Ze vliegt op een bezem, ze heeft een kromme neus met een lelijke puist. Misschien kan ze zich zelfs in een zwarte kat veranderen. Ze gebruikt magie, allerlei vreemde spreuken en natuurgeneesmiddelen. Volgens het woordenboek Van Dale is ze een boosaardige vrouw die contact heeft met de duivel en daarnaast is ze lelijk en oud. Nogal negatief dus.
Tegenwoordig gebruiken we het woord ‘heks’ ook als scheldwoord voor een gemene vrouw. En we gebruiken bijvoorbeeld het woord ‘heksenjacht’. Dit betekent dat mensen die iets slechts hebben gezegd of gedaan worden opgezocht en gestraft, bijvoorbeeld in de zin: de online heksenjacht naar pesters. Laten we kijken naar hoe de heksenvervolging in Nederland begon.

In Nederland werd zover bekend de eerste heks in 1472 verbrand op de brandstapel en de laatste veroordeelde heks overleed in 1674. Maar hoe begon het precies? Het einde van de vijftiende eeuw en de zestiende en zeventiende eeuw kenmerken zich door veel verandering op zowel religieus als sociaal-maatschappelijk gebied. Op het gebied van geloof was in die tijd zowel in Nederland als in de rest van Europa het katholieke geloof sterk aanwezig, maar in Nederland verschoof dit in de vijftiende eeuw naar het protestantisme. Deze geloofsveranderingen zorgden voor veel onrust bij de bevolking. Veel mensen geloofden toen ook in bijgeloof, zoals dat veranderingen in het weer een positief of negatief voorteken waren, of dat het mislukken van oogst van groenten een straf was van God.
Tegelijkertijd was het een tijd waarin het leven niet eenvoudig was. De periode van 1450 tot 1850 noemen we de Kleine IJstijd. Dit is een periode waarin het relatief koud was, ook in de zomers. Er was veel regen en daardoor mislukten veel oogsten. Dat zorgde voor grote hongersnoden.
Daarnaast was men altijd bang voor een ziekte die we ook wel de Zwarte Dood noemen: de pest. Deze ziekte maakte enorme aantallen slachtoffers.
Zowel de Kleine IJstijd als de pest waren onzichtbare bedreigingen. Ze hadden grote invloed op de levens van mensen in de Middeleeuwen, maar het was moeilijk om een oorzaak aan te wijzen.
Zo groeide in de verwarring en angst het idee dat bovennatuurlijke krachten zoals de duivel verantwoordelijk moesten zijn voor het ongeluk – en daarmee begonnen de beschuldigingen en de jacht op heksen.

Een andere grote verandering vond plaats in de manier waarop landen bestuurd werden in Europa. Van de focus op lokale, plaatselijke besturen veranderde dit naar een centrale overheid, waardoor de afstand van bestuur en uitvoering steeds groter werd.
De centrale overheid bepaalde wat er moest gebeuren en de lokale overheid moest dit uitvoeren. Dus wanneer de overheid zei dat heksen moesten worden vervolgd, moest de lokale overheid dit uitvoeren, hoewel dit in de praktijk bij sommige steden en dorpen meer werd uitgevoerd dan bij andere.
Ook het gebruik van natuurmedicijnen werd iets negatiefs. Hoewel eerst de lokale dorpsmedicijnvrouw met verschillende kruiden je iets kon geven tegen koorts, werd dit nu niet meer toegestaan door de lokale overheden. Dit kwam vooral door de professionalisering van de geneeskunde op bijvoorbeeld universiteiten, die trouwens alleen toegankelijk waren voor mannen. Plaatselijke kruidenvrouwen werden daarom steeds meer als iets negatiefs gezien, terwijl ze al honderden jaren dit beroep hadden.

Deze veranderingen in het gebied dat we nu als Nederland kennen, waren ook merkbaar in de rest van Europa. In tijden van onrust hebben mensen vaak iets of iemand nodig om hun boosheid op te richten en zo kwam het dat er veel beschuldigingen van hekserij ontstonden.

Het is interessant om te vertellen dat het beeld dat we hebben van heksenvervolging misschien minder erg en anders is dan dat het waarschijnlijk was. Het waren geen miljoenen vrouwen die op de brandstapel levend zijn verbrand, het waren er in Europa ongeveer tussen de 50.000-60.000 en in Nederland minder: ongeveer 250. En op sommige plaatsen meer dan andere. In het Limburgse Roermond waren het er zo’n 90. Ook waren het niet altijd vrouwen die werden beschuldigd van hekserij, maar ook enkele mannen kregen de beschuldiging van hekserij. Toch waren het vooral vrouwen die deze titel kregen. Maar waarom en wat hadden ze dan gedaan?

Zoals gezegd willen mensen graag iemand de schuld geven van dingen die niet goed gaan in hun leven. En als er iets was wat mensen niet wilden in hun leven, was de duivel, want hij zorgde voor ongeluk. Men dacht dat heksen bezeten waren door de duivel, of ze hadden de duivel als minnaar. Daardoor kon de duivel via hen het kwaad op de wereld brengen. Zo dachten mensen dat een heks mensen ziek kon maken, ervoor kon zorgen de oogst mislukte, koeien door heksen dood gingen of zelfs echtgenoten vreemd gingen door de magische bezweringen van een heks. Van allerlei ongelukken werd gezegd dat heksen verantwoordelijk waren. Want als je man vreemd is gegaan met de buurvrouw, dan kon het natuurlijk niet anders dan dat ze betoverd waren!
Vrouwen waren al snel degenen die de zondebok werden, de persoon die ergens de schuld van krijgt. Het waren vooral vrouwen die zich net anders gedroegen dan normaal die beschuldigd werden. Er was niet een duidelijk profiel, omdat er veel verschillende vrouwen zijn veroordeeld, maar er waren wel een paar belangrijke kenmerken. Zo waren vrijgezelle, oudere dames boven de vijftig zonder kinderen vaak het doelwit. Zij werden vaak gezien als raar, maar in sommige gevallen waren deze vrouwen bijvoorbeeld aan het dementeren of waren ze geestesziek. Ook gebeurde het vaak dat als een moeder als heks werd gezien, hun dochter ook een heks moest zijn. Maar zoals gezegd, ook als je je mening ergens over gaf of je ruzie had met je buren, konden zij je zomaar beschuldigen van hekserij.

Maar hoe ging dat? Kon je gewoon de vrouw verderop in de straat aanwijzen als heks? Laten we daarvoor kijken naar de zaak van Leentje Willems, die in het midden van de 17de eeuw woonde in de buurt van het dorp Oudewater, in de provincie Utrecht. Zij werd op een dag beschuldigd van hekserij, omdat een kind ziek was geworden. Dat kind had een koek gegeten dat Leentje gebakken had en was ziek geworden, en nu beschuldigde de buren haar ervan dat ze het kind ziek had getoverd. Of het waar was, was niet duidelijk. Hoe dan ook werd ze twee jaar lang door de buren ervan beschuldigd heks te zijn. Ze werd zelfs bedreigd door de buren, die wilden dat ze de betovering wegnam. En het hield maar niet op. De vrouw ging toen naar de burgemeesters in het dorpje Oudewater om hen over te halen om een zogenaamde weegproef uit te voeren.
Mensen geloofden dat heksen heel licht waren, want anders konden ze natuurlijk niet vliegen op een bezem. Daarom waren er plekken waar je je kon laten wegen door een officiële instantie. In Nederland zat een zogenaamde heksenwaag in Oudewater, waar je je officieel kon laten wegen. Een waag is een plek waar normaal goederen gewogen worden, maar in dit geval dus ook mensen die verdacht waren van hekserij. Keizer Karel V gaf de waag in Oudewater als enige plek in Europa het privilege om heksen te wegen.
Door de weegproef te doen, hoopte Leentje dat ze kon aantonen dat ze een normaal gewicht had en dus geen heks was. Het duurde vrij lang voordat ze door de procedure kwam, want het stadsbestuur moest hier toestemming voor geven en zij geloofden niet in hekserij. Uiteindelijk wist ze hen te overtuigen om haar te wegen. Eerst moest ze zich tot haar onderhemd uitkleden en door de vroedvrouw van het dorp laten onderzoeken, om te controleren of ze niet stiekem zware objecten droeg. Toen moest ze op de weegschaal gaan staan en werd haar gewicht bepaald.
Uiteindelijk kreeg ze het bewijs dat ze een normaal gewicht had en dus geen heks was. Daarmee kon ze bij haar buren bewijzen dat ze geen heks was. Overigens is er in Oudewater nooit iemand veroordeeld als heks.

Leentje werd dus niet gelijk op de brandstapel gegooid. Nee, zo makkelijk ging dat niet. In tegenstelling tot wat we misschien denken, was het in Nederland niet zo eenvoudig om iemand als heks te veroordelen. Leentje had het geluk dat ze zich kon laten wegen, maar niet iedereen die van hekserij beschuldigd is, kwam er zo goed mee weg.
Als een vrouw beschuldigd was van hekserij, kwam er een onderzoek door het lokale bestuur en rechtbank. Dit was een hele procedure die door de 16e en 17e eeuw meer werd gestandaardiseerd in het rechterlijke systeem. Er was een speciaal onderzoek, een inquisitie, dat moest vaststellen of iemand een heks was.
Daarbij werden verschillende methoden gebruikt om te bepalen of iemand een heks was. Er was de weegmethode die ik net beschreef, maar er werden ook andere methoden gebruikt. Bijvoorbeeld de zogenaamde waterproef, waarbij de heks met vastgebonden handen en voeten in het water werd gegooid. Als ze bleef drijven, was het bewezen dat ze een heks was. Als ze zonk was ze onschuldig en werd ze uit het water gehaald. Maar het gebeurde regelmatig dat de vrouw te laat uit het water gehaald werd en al was verdronken.
Ook marteling werd gebruikt om iemand te laten bekennen heks te zijn. Om van de pijn van de marteling af te zijn, zijn bijna alle mensen bereid alles toe te geven wat er van ze gevraagd wordt. Als ze toegaf een relatie te hebben met de duivel, werd ze veroordeeld, vaak tot de doodstraf.

Pas als iemand schuldig werd bevonden door de rechter werd je veroordeeld als heks. Voor de meeste vrouwen die veroordeeld zijn, betekende dit dat ze ter dood werden veroordeeld. Ze eindigden dan vaak op de brandstapel.

De heksenvervolging in Nederlands heeft dus zeker plaatsgevonden, maar vond veel minder plaats dan je misschien denkt. Zeker vergeleken met bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Duitsland zijn er in Nederland weinig heksen veroordeeld en gedood. Onder andere door ingewikkelde lange procedures en een meer kritische houding van rechters en bestuurders tegenover hekserij.
De laatste schuldig bevonden heks was een vrouw met de naam Entgen Luijten. Zij werd in 1674 veroordeeld in de plaats Limbricht, in Limburg. Ze is in de gevangenis gemarteld, en overleden in haar cel, nog voordat ze veroordeeld was.

Er zijn tegenwoordig veel kritische geluiden over de heksenvervolgingen, ondanks dat het in Nederland niet op grote schaal plaatsvond. Hoewel er ook enkele mannen van hekserij zijn beschuldigd, waren vooral vrouwen het slachtoffer. Onderzoekers, schrijvers en journalisten noemen de heksenvervolging in de vijftiende tot zeventiende eeuw eigenlijk ook een vorm van misogynie, oftewel vrouwenhaat. In het begin van de podcast werd al genoemd dat de associatie van een heks een negatief beeld van een vrouw neerzet en dit nog steeds dus in onze taal aanwezig is.
Toch is er momenteel ook een heel ander geluid over heksen. Door de jaren heen zijn er series, films en boeken verschenen waarin heksen op een positieve manier een rol spelen. Daarnaast zijn er veel vrouwen die de naam heks zich op een positieve manier hebben toegeëigend, zoals de Nederlandse schrijfster Susan Smit. Een moderne heks is volgens deze nieuwe generatie heksen een vrouw die in verbinding staat met zichzelf en het universum. En waarbij magie niet wordt gebruikt voor slechte dingen, maar vooral gaat over bewust leven, zoals meeleven met de seizoenen. Zogenaamde toverspreuken zijn bijvoorbeeld positieve affirmaties als ‘ik ben waardevol’, en toverdrankjes zijn theetjes die worden gemaakt van planten met een medicinale werking.

Tegenwoordig is er ook meer aandacht voor slachtoffers van de heksenvervolging in Nederland. Zo is er de stichting Nationaal Heksenmonument die online de slachtoffers herdenkt met een website. Er gaat ook een fysiek monument komen, op dit moment wordt er in Roermond gewerkt aan een monument voor deze slachtoffers. Het monument zou moeten bijdragen aan hun eerherstel. Daarnaast organiseerde ze in 2023 ook een landelijke dag waar op 20 locaties in heel Nederland bloemen werden gelegd waar heksen werden vervolgd.
Ook zijn er musea in Nederland waar je meer kunt leren over de heksenvervolging. Bijvoorbeeld het Museum de Heksenwaag in Oudewater waar de vrouw over wie ik net vertelde wilde bewijzen dat ze geen heks was door de weegproef. In dat museum kan je je nu nog laten wegen en een bewijs krijgen als je geen heks blijkt te zijn.
Door deze initiatieven van de stichting Nationaal Heksenmonument, de musea, maar ook door verschillende boeken worden volgende stappen gemaakt om bij te dragen aan de bewustwording van vrouwenhaat van vroeger en nu.

Daarmee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands. Ik wil je nog een keer helpen herinneren dat je vriend van de podcast kan worden! Voor 5 euro per maand steun je deze podcast, en krijg je er zelf ook nog iets voor terug. Namelijk: extra afleveringen om naar te luisteren. Bijvoorbeeld over het enige optreden van de Beatles in Nederland. Wil je daar meer over weten? Ga snel naar Petjeaf.com/eenbeetjenederlands en wordt ook Vriend van de Podcast. Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt, en tot de volgende aflevering!